ناحیه تبوکتبوک، ناحیه و شهری در شمال غربی شبه جزیره عربستان و نام یکی از غزوات رسول اکرم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - دلیل اختلاف نظر مورخان اسلامی درباره ناحیه مذکور ۳ - کوه‌های اطراف تبوک ۴ - وجود دره‌ها و زمین‌های سوخته ۵ - وجود مساجد در مسیر تبوک تا مدینه ۶ - دره سرغ ۷ - آثار دوره اسلامی ناحیه تبوک ۸ - حاکمان تبوک ۹ - ناحیه تبوک یکی از سیزده ناحیه پادشاهی سعودی ۱۰ - جمعیت ناحیه تبوک در سالهای متوالی ۱۱ - محل وقوع تبوک ۱۲ - آب و هوای ناحیه مذکور ۱۳ - وجه تسمیه ۱۴ - قدمت ۱۵ - تبوک در دوره جاهلی ۱۶ - ساکنان تبوک ۱۷ - علت شهرت ۱۸ - آثار تاریخی شهر تبوک ۱۹ - قلعه تبوک ۲۰ - مشهورترین اثر اسلامی ۲۱ - تبوک استراحتگاه حاجیان شام و ترکیه ۲۲ - مکان‌های تاریخی اطراف تبوک ۲۳ - سنّت ورود حجاج به تبوک ۲۴ - وضعیت اجتماعی ۲۵ - توصیف تبوک توسط جهانگردان غربی ۲۶ - اهمیت ناحیه تبوک ۲۷ - تبوک پیش از کشیده شدن راه آهن سراسری ۲۸ - اهمیت تبوک در جنگ جهانی اول ۲۹ - مهم‌ترین راه تبوک ۳۰ - فرودگاه ۳۱ - شهر تبوک جزو استان جدید مَعَن ۳۲ - نخستین مدرسه و اولین درمانگاه ۳۳ - محصولات کشاورزی ناحیه تبوک ۳۴ - فهرست منابع ۳۵ - پانویس ۳۶ - منبع ۱ - موقعیت جغرافیایی تبوکاین ناحیه از غرب به دریای سرخ و از شمال به کشور اردن و از شرق به دو منطقه جوف و حائل و از جنوب به منطقه مدینه محدود می‌شود. [۱]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۲]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۵، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
بعضی مورخان و جغرافی‌دانان مسلمان تبوک را جزو سرزمین شام [۳]
بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۶۷.
[۴]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۳۰۳، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و بعضی دیگر آن را جزو قلمرو حجاز شمرده‌اند. [۵]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۶۷، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
[۶]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۱۳۱، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
یاقوت حموی [۷]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
آن را جزو هر دو سرزمین ذکر کرده است.۲ - دلیل اختلاف نظر مورخان اسلامی درباره ناحیه مذکوراختلاف نظر مورخان اسلامی بدان سبب است که این ناحیه در میان راه شام به حجاز قرار گرفته [۸]
ابن رسته، الأعلاق النفیسة، ج۱، ص۱۸۳.
[۹]
ابن خرداذبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص۱۵۰.
و به نوشته قثامی [۱۰]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
در مرز این دو سرزمین واقع شده است.۳ - کوه‌های اطراف تبوکرشته کوه شَرَورَی در چهل کیلومتری شمال تبوک واقع است [۱۱]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۲، ص۹۴، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
و کوه‌های حِسْمی، ناحیه تبوک را از دریای سرخ و خلیج عقبه جدا می‌سازد. این شهر را رشته کوه‌های حسمی و شروری احاطه کرده است. [۱۲]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
۴ - وجود دره‌ها و زمین‌های سوختهناحیه تبوک دره‌های سوزان و مخوفی چون الاَخْضَر/ الاُخَیْضِر و العُوَیْنَد و بَقار دارد [۱۳]
ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، ج۱، ص۱۲۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۴]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۷۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
[۱۵]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۸، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
و در مسیر شهر تبوک به مکه زمین‌های سوخته‌ای با سنگ‌های آتشفشان معروف به «حَرّه» قرار گرفته است. [۱۶]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۷۸ـ۷۹، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
۵ - وجود مساجد در مسیر تبوک تا مدینهدر مسیر حرکت رسول اکرم از مدینه تا شهر تبوک مساجدی ساخته شد. مورخان نام هفده تا بیست مسجد را ذکر کرده‌اند، از جمله تاراء و جَوض و حَوصاء و ذوالحِیفَه/ ذوالجیفه. [۱۷]
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۱۸]
ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۱۷۴ـ ۱۷۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دارحیاءالتراث العربی.
[۱۹]
یاقوت حموی، ذیل «حَوْصاء».
امروزه از این مساجد اثری نمانده است. [۲۰]
دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، ذیل مادّه، تهران ۱۳۶۶ ش.
۶ - دره سرغدره سَرْغ در ۱۱۷ کیلومتری شمال غرب تبوک قرار دارد و به سبب توقف خلیفه دوم در آنجا، هنگام حرکتش به شام، شهرت تاریخی دارد. [۲۱]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «سرغ».
[۲۲]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۱، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۷ - آثار دوره اسلامی ناحیه تبوکاز آثار دوره اسلامی ناحیه تبوک، ثنیّة المِدْراری (مَدِران جدید) واقع در بیست کیلومتری شهر تبوک است که گفته‌اند پیامبر اکرم در آنجا نماز گزارده است. [۲۳]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۱، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۲۴]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۳، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
محلی نیز به نام منبر پیامبر یا تل پیامبر بر روی کوه شروری واقع است که به گفته قثامی [۲۵]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۲، ص۹۴، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
بلال حبشی از فراز آن کوه اذان گفته و صدایش در شهر تبوک شنیده شده است.۸ - حاکمان تبوکاز ۱۳۰۴ ش/ ۱۹۲۵، و پس از آن‌که سعودی‌ها حجاز را تصرف کردند تاکنون، حاکم ناحیه تبوک را سعودی‌ها تعیین می‌کنند. بیشتر حاکمان تبوک از آل سعود یا آل سِدیر برگزیده می‌شوند. ۹ - ناحیه تبوک یکی از سیزده ناحیه پادشاهی سعودیامروزه ناحیه تبوک به مرکزیت شهر تبوک، در شمال غربی عربستان سعودی واقع است. [۲۶]
حمد جاسر، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه، ذیل مادّه، قسم ۱، ریاض ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷.
[۲۷]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۳، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
بر اساس تقسیمات اخیر کشوری، ناحیه تبوک یکی از سیزده ناحیه پادشاهی سعودی است و جزو مهم‌ترین نواحی شمال غربی عربستان است و دروازه ورود به این کشور از سوی شام به شمار می‌رود. [۲۸]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۲۹]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۳ ـ۸۴، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
این ناحیه پنج استان به نام‌های الوَجه، ضَباء، تیماء، أَمْلَج و حَقْل و حدود هشتاد روستا و تعدادی توابع دارد. [۳۰]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۳۱]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۶، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۱۰ - جمعیت ناحیه تبوک در سالهای متوالیدر سرشماری ۱۳۴۲ ش /۱۹۶۳، جمعیت کل ناحیه تبوک ۶۴۲، ۲۷ تن، [۳۲]
حمد جاسر، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه، ذیل مادّه، قسم ۱، ریاض ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷.
[۳۳]
حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، ج۱، ص۴۸۸ـ ۴۸۹، مشاهدات، انطباعات، ریاض ۱۹۷۰.
در ۱۳۵۵ ش/ ۱۹۷۶، ۷۶۳، ۱۹۳ تن [۳۴]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۶، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۳۵]
حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، ج۱، ص۴۸۸ـ۴۸۹، مشاهدات، انطباعات، ریاض ۱۹۷۰.
و در سال ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰، نیم میلیون تن بود. [۳۶]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، ج۸، ص۴۶۹، قاهره ۱۹۹۳.
[۳۷]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۱۱ - محل وقوع تبوکشهر تبوک در چهار منزلی حِجْر [۳۸]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
[۳۹]
محمد بن عبداللّه حمیری، الرّوض المعطار فی خبرالاقطار، ج۱، ص۱۳۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
و شش منزلی مَدْیَن [۴۰]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
و یازده منزلی دمشق (شام) و دوازده منزلی مدینه قرار دارد. [۴۱]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
[۴۲]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۵، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۱۲ - آب و هوای ناحیه مذکورتبوک آب فراوان و هوای معتدل دارد و ارتفاع آن از سطح دریا نهصد متر است. [۴۳]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۴۴]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۷، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۱۳ - وجه تسمیهدرباره وجه تسمیه تبوک میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد. محمد بن احمد ازهری (متوفی ۳۷۰)، لغوی نامدار عرب، نوشته است که اگر تاء تبوک جزو اصل کلمه باشد، از تَبَک گرفته شده و من معنی آن را نمی‌دانم و اگر تاء استقبال باشد، از بَاکَتْ تَبُوکُ است، وی برای این وجه اشتقاق چند معنا ذکر کرده است. [۴۵]
محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۱۰، ص۱۵۴، چاپ علی حسن هلالی، قاهره.
[۴۶]
محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۱۰، ص۴۰۵، چاپ علی حسن هلالی، قاهره.
بعضی این نام را برگرفته از نام چشمه‌ای متعلق به فرزندان سعد از قبیله بنی عُذرَه دانسته‌اند [۴۷]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
و برخی نیز آن را به جمله‌ای نسبت داده‌اند که پیامبراکرم هنگام رسیدن به چشمه تبوک فرمود. [۴۸]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۳۰۳، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۹]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
[۵۰]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «بوک».
[۵۱]
محمد بن عبداللّه حمیری، الرّوض المعطار فی خبرالاقطار، ج۱، ص۱۳۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
برخی مورخان معاصر عرب معتقدند که تبوک برگرفته از واژه لاتینی ثپوکا است که این واژه نیز از تپوا، دیگر واژه لاتینی، به معنای «سرزمین مهجور و دورافتاده» [۵۲]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
مشتق شده است.بَطلَمیوس واژه تپوا را در کتاب الجغرافیا ی خود به کار برده است، ازین‌رو بعضی نسبت نام‌گذاری آن را به جمله پیامبر اکرم رد کرده‌اند. [۵۳]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۶، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۵۴]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۲۵۱، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
۱۴ - قدمتشهر تبوک بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد و گفته‌اند که این شهر بخشی از سرزمین مَدیَن ــ که نامش در قرآن آمده ــ بوده است. [۵۶]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
تبوک در حدود دو هزار سال پیش شاهد تمدن عظیم نبطی‌ها بود و هنوز هم آثاری از آنان در منطقه به چشم می‌خورد. [۵۷]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۳، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
نبطی‌ها از مرکز تبوک، قلمرو خویش را تا ناحیه باستانی «مداین صالح» (منسوب به حضرت صالح ) توسعه دادند. [۵۸]
عبداللّه فیلیبی، ارض الانبیاء: مدائن صالح، ج۱، ص۱۱۱ـ ۱۳۱، تعریب عمر دیراوی، ریاض.
[۵۹]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۶، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۶۰]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۱۲، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
این شهر در ۱۰۶ ق م، جزو ولایت عربی رومیان قرار گرفت.۱۵ - تبوک در دوره جاهلیدر دوره جاهلی ، تبوک علاوه بر آن‌که محل اقامت تعدادی از نظامیان روم شرقی بود، سکونت‌گاه قبایل گوناگون عرب از جمله بنی عَبْس و مُرَّه و ذِبْیان [۶۱]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۱۰، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
و جُذام [۶۲]
ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۴۳، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
[۶۳]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
[۶۴]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۶۵]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۱۱، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
و بنی عذره [۶۶]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل‌الطالبيين، ج۱۳، ص۸۲.
[۶۷]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۴۱، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
[۶۸]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۲۴۶، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
[۶۹]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۲۵۱، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
[۷۰]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۴۳۱، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
و بنی لَخم و بَلی ' [۷۱]
ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۴۵، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
[۷۲]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
و غَسّان و عامِله [۷۳]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
و بنی کلب از قبیله قُضاعَه [۷۴]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۴۲۶، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
[۷۵]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۱۰، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
بود.در این دوره، حکومت تبوک را متناوباً قبیله کلب یا سکون کِنْدی یا بنی عذره برعهده داشتند. [۷۶]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون یا العبر، ج۲، ص۲۹۸.
[۷۷]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۴۳۰، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
۱۶ - ساکنان تبوکاز قرن سیزدهم/ نوزدهم تاکنون، بیشتر ساکنان تبوک از طوایف حَمِیدات و بنی عَطیه و حُوَیْطات و بلی و عَنزَه و بنی کعب بوده‌اند. [۷۸]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۱۴۲، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
[۷۹]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۱، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۸۰]
حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، ج۱، ص۴۴۴، مشاهدات، انطباعات، ریاض ۱۹۷۰.
۱۷ - علت شهرتتبوک در سال نهم /۶۳۰ با غزوه مشهور پیامبر اکرم شهرت بسیار یافت، به نحوی که در تمام کتب سیره و مغازی نام آن آمده است. [۸۱]
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۸۲]
ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۱۷۰، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دارحیاءالتراث العربی.
[۸۳]
ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۵، ص۱۷، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۱۸ - آثار تاریخی شهر تبوکآثار تاریخی شهر تبوک عبارت‌اند از: چشمه معروف آن، که به برکت رسول اکرم همواره پر آب است، [۸۴]
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۱۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۸۵]
ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۱۷۱، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دارحیاءالتراث العربی.
[۸۶]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۳، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
قلعه تبوک که چشمه مذکور در آن قرار دارد، و دیواری که گفته‌اند رسول اکرم بر آن تکیه زده است. [۸۷]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
چاه صالح (بِئر صالح) را که در این شهر قرار داشت و به صالح پیامبر منسوب بود، ظاهراً ابن عَریض یهودی به دستور خلیفه دوم، کور کرد. [۸۸]
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۰۷، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۸۹]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
۱۹ - قلعه تبوکقدمت قلعه تبوک را بیش از ۳۵۰۰ سال تخمین زده‌اند. [۹۰]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
این قلعه اقامتگاه اصحاب اَیْکه بود که شعیب پیامبر از شهر مدین برای هدایت آنان مبعوث شد. [۹۳]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
[۹۴]
محمد بن عبداللّه حمیری، الرّوض المعطار فی خبرالاقطار، ج۱، ص۱۳۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
۲۰ - مشهورترین اثر اسلامیمشهورترین اثر اسلامی شهر تبوک، مسجد توبه است. معروف است که این مسجد را عمر بن عبدالعزیز اُموی در سال ۹۹ در جایی ساخته که پیامبر اکرم ده شبانه روز در آنجا نماز خوانده‌اند. این مسجد همواره نزد مسلمانان محترم بوده و طی چهارده قرن گذشته بارها بازسازی و نوسازی شده است. [۹۵]
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۱۷، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۹۶]
محمد بن عبداللّه حمیری، الرّوض المعطار فی خبرالاقطار، ج۱، ص۱۳۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
[۹۷]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۹۸]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۲۱ - تبوک استراحتگاه حاجیان شام و ترکیهاز آنجا که تبوک استراحتگاه حاجیان شام و ترکیه بود، [۹۹]
ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، ج۱، ص۱۲۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
عثمانی‌ها در ۹۶۵/ ۱۵۵۷ و در ۱۰۶۴/ ۱۶۵۳ قلعه‌هایی برای آسایش و امنیت حجاج ساختند که هنوز هم این قلعه‌ها به نام «حِصن حُجّاج» وجود دارند. [۱۰۰]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، ج۸، ص۴۶۹، قاهره ۱۹۹۳.
[۱۰۱]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعه للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۱۰۲]
حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، مشاهدات، انطباعات، ج۱، ص۱۴۳، ریاض ۱۹۷۰.
۲۲ - مکان‌های تاریخی اطراف تبوکامروزه در اطراف شهر تبوک مکان‌های تاریخی بسیاری وجود دارد، مانند مداین صالح، وادی القُری '، الحِجْر و الجَناب از سرزمین‌های ثَمود، مدین و غارهای قوم شعیب و اصحاب ایکه و رَسّ و حِسْمی'. [۱۰۵]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۳، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۲۳ - سنّت ورود حجاج به تبوکبسیاری از مشاهیر، مانند ابن بطوطه (متوفی ۷۷۹) و صلاح الدین صفدی (متوفی ۷۶۴) و محمد بن رُشَید اندلسی (متوفی ۷۲۱)، از تبوک دیدن کرده و از سنّت ورود حجاج به تبوک با شمشیرهای برهنه و حالت حمله، با اقتدا به حرکت پیامبر اکرم در غزوه تبوک ، خبر داده‌اند. [۱۰۶]
ابن رُشَید، مل ء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکه و طیبه، ج۵، ص۷، چاپ محمدحبیب بن خوجه، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۱۰۷]
ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، ج۱، ص۱۲۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۰۸]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۷، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۲۴ - وضعیت اجتماعیابراهیم خیاری مدنی که در ۱۰۸۰/ ۱۶۶۹ از تبوک دیدن کرده، این شهر را وصف کرده و از امنیت و رفاه و دادوستد بازرگانان شام با مردم تبوک خبر داده است. [۱۰۹]
حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، ج۱، ص۱۴۳، مشاهدات، انطباعات، ریاض ۱۹۷۰.
۲۵ - توصیف تبوک توسط جهانگردان غربیجهانگردان غربی نیز در قرن سیزدهم/ نوزدهم از تبوک دیدن کرده‌اند، از جمله گئورگ آگوست والین در ۱۲۶۶/ ۱۸۵۰ تبوک را روستایی کوچک با شصت خانوار و چارلز دوتی در ۱۲۹۴/۱۸۷۷ آن را دهی با چهل خانوار وصف کرده‌اند و چارلز هوبر هنگامی که از آنجا دیدن کرده خالی از سکنه بوده و او فقط پنج شخص مسلح را در قلعه تبوک دیده است. [۱۱۰]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۴ـ۹۶، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۱۱۱]
عبداللّه فیلیبی، ارض الانبیاء: مدائن صالح، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۵۹، تعریب عمر دیراوی، ریاض.
۲۶ - اهمیت ناحیه تبوکاین شهر به سبب موقعیت حساس جغرافیایی و قرارگرفتن بر سر راه حجاج شام به مدینه و وجود یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نظامی عربستان در آن، از اهمیت بسزایی برخوردار است. [۱۱۲]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
امروزه تبوک جزو مراکز دفاعی مهم عربستان سعودی است. [۱۱۳]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۲۱۴، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
۲۷ - تبوک پیش از کشیده شدن راه آهن سراسریپیش از کشیده شدن راه آهن سراسری شام ـ حجاز در ۱۳۲۴/۱۹۰۶، تبوک آبادی (واحه) بود و حدود دویست تن جمعیت داشت. [۱۱۴]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، ج۸، ص۴۶۹، قاهره ۱۹۹۳.
[۱۱۵]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۴ـ۹۶، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
در ۱۳۳۰ ش /۱۹۵۱ جمعیت آن به دو هزار تن رسید که نیمی از آنان بازرگان و کارمند دولت بودند. [۱۱۶]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۴ـ۹۶، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
در سرشماری ۱۳۴۲ ش /۱۹۶۳ جمعیت شهر ۰۱۶، ۳ تن [۱۱۷]
حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، ج۱، ص۴۸۸ـ۴۸۹، مشاهدات، انطباعات، ریاض ۱۹۷۰.
و در ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰ جمعیت آن ۰۰۰، ۱۵۰ تن بود. [۱۱۸]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۲۸ - اهمیت تبوک در جنگ جهانی اولراه آهن شام ـ حجاز که از تبوک می‌گذشت، بین سالهای ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶/ ۱۹۰۶ـ ۱۹۰۸ ساخته شد و تبوک به سبب آن مشهور شد و در جنگ جهانی اول(۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) اهمیت بسیار یافت [۱۱۹]
فاطمه محمد محجوب ، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة ، ج ۸ ، قاهره ۱۹۹۳.
.۲۹ - مهم‌ترین راه تبوکامروزه این شهر با راه‌های آسفالت با سایر شهرها مرتبط است. مهم‌ترین راه آن، تبوک ـ مدینه ۶۷۴ کیلومتر است. [۱۲۰]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۱۳۷، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
[۱۲۱]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۵، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۱۲۲]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۳۰ - فرودگاهفرودگاه تبوک جزو مهم‌ترین فرودگاه‌های شمال عربستان است. [۱۲۳]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۱۲۴]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۳، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۳۱ - شهر تبوک جزو استان جدید مَعَنپس از قیام اعراب و اعلام موجودیت مملکت حجاز، شهر تبوک جزو استان جدید مَعَن شد. ۳۲ - نخستین مدرسه و اولین درمانگاهدر ۱۳۲۰ ش/ ۱۹۴۱ نخستین مدرسه و در ۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۵ اولین درمانگاه در تبوک تأسیس شد. [۱۲۵]
الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۳۳ - محصولات کشاورزی ناحیه تبوکدر ۱۳۴۹ ش /۱۹۷۰ رونق اقتصادی و آبادانی فراوانی در شهر پدید آمد. [۱۲۶]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، ج۸، ص۴۶۹، قاهره ۱۹۹۳.
[۱۲۷]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
در تبوک به علت فراوانی آب وچشمه، محصولات کشاورزی متنوعی مثل انجیر و انگور و انار و به و خربزه و خرما و زیتون و لیمو به عمل می‌آید. [۱۲۸]
محمد بن عبداللّه حمیری، الرّوض المعطار فی خبرالاقطار، ج۱، ص۱۳۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
[۱۲۹]
عبداللّه فیلیبی، ارض الانبیاء: مدائن صالح، ج۱، ص۱۵۸، تعریب عمر دیراوی، ریاض.
[۱۳۰]
حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، ج۱، ص۴۳۰، مشاهدات، انطباعات، ریاض ۱۹۷۰.
[۱۳۱]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۱، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۱۳۲]
حمّود قثامی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۰۴، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۳۴ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۳) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹. (۴) ابن خرداذبه، المسالک و الممالک. (۵) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون یا العبر. (۶) ابن رسته، الأعلاق النفیسة. (۷) ابن رُشَید، مل ء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکه و طیبه، چاپ محمدحبیب بن خوجه، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۸) ابن کثیر، البدایه والنهایه، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۹) ابن منظور، لسان العرب. (۱۰) ابن هشام، السیرة النبویه، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دارحیاءالتراث العربی. (۱۱) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل‌الطالبيين. (۱۲) محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۱۰، چاپ علی حسن هلالی، قاهره. (۱۳) کلاودیوس بطلمیوس، الجغرافیا، ترجمه عربی، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۴) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۵) بلاذری، فتوح البلدان. (۱۶) حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، مشاهدات، انطباعات، ریاض ۱۹۷۰. (۱۷) حمد جاسر، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه، قسم ۱، ریاض ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷. (۱۸) محمد بن عبداللّه حمیری، الرّوض المعطار فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴. (۱۹) دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ـ، ذیل «تبوک» (از مشایخ فریدنی). (۲۰) جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸. (۲۱) عبداللّه فیلیبی، ارض الانبیاء: مدائن صالح، تعریب عمر دیراوی، ریاض. (۲۲) حمّود قثامی، شمال الحجاز، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳. (۲۳) عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴. (۲۴) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، قاهره ۱۹۹۳. (۲۵) الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹. (۲۶) محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶. (۲۷) یاقوت حموی. ۳۵ - پانویس
۳۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ناحیه تبوک»، شماره۳۲۵۷. |